Od wieków w Polsce i na całym świecie aresztuje się nie tylko ludzi, ale także... książki. Zabrania się ich czytania, posiadania w domowej biblioteczce, a nawet zaglądania do nich w publicznych czytelniach i bibliotekach. Lekturami zakazanymi w różnych okresach były nie tylko takie książki, jak Mein Kampf Hitlera, Manifest Komunistyczny czy Biblia, ale także... Czerwony kapturek czy Charlie i fabryka czekolady. Jakie były przyczyny tego rodzaju zakazów? Których tytułów nie pozwalano czytać? Których książek nie wolno czytać także dzisiaj?
1. "451 stopni Fahrenheita" - Ray Bradbury
Powieść wybitnego autora s-f przez 13 lat była sprzedawana w
wersji ocenzurowanej przez wydawcę - zmieniono treść ponad 75 fragmentów. W
1998 roku została usunięta z listy lektur w Missisipi za bluźnierstwo. Cenzurę
zniesiono jednak po protestach uczniów i rodziców. Książka porusza temat...
cenzury i palenia książek.
2. "Archipelag GUŁag" - Aleksandr Sołżenicyn
Powieść stała się dla autora przyczyną aresztowania,
pozbawienia obywatelstwa radzieckiego i skazania na wygnanie. Zakazano jej w
ZSRR z powodów politycznych (do 1980 roku). W 2009 roku dodano ją do listy
lektur w szkołach średnich.
3. "Bastion" - Stephen King
Zakazano jej w jednej ze szkół w Oregonie (1989) za sceny
przygodnego seksu i przemocy.
4. Biblia
W 1942 roku w III Rzeszy ogłoszono doktrynę Narodowego
Kościoła Rzeszy, próbowano wyeliminować chrześcijaństwo i zakazano czytania
Biblii, którą miała zastąpić... „Mein Kampf”.
5. "Buszujący w zbożu" - Jerome David Salinger
Książka wzbudza kontrowersje z powodu zastosowania
wulgarnego języka, motywów seksualnych oraz rzekomej dewaluacji wartości
rodziny, promocji alkoholu, papierosów i rozwiązłości. W 1957 roku australijski
urząd celny skonfiskował przesyłkę zawierającą m.in. „Buszującego w zbożu”,
która miała być prezentem dla australijskiego rządu od ambasadora USA. W latach
1961-1982 książka była zakazana w szkołach i amerykańskich bibliotekach.
6. "Chata
wuja Toma - Harriet Beecher Stowe"
Książka, która powstała jako wyraz antyrasistowskich
poglądów autorki, została zakazana w Illinois (1984) na wniosek radnego ze
względu na rzekomy rasizm i niestosowny język. Miał się on przejawiać w użyciu
w niej słowa „nigger”, które jest dziś uważane w USA za słowo „zakazane” i
skrajnie rasistowskie. Szkoda, że współcześni cenzorzy nie pamiętają o tym (lub
nie chcą pamiętać), że w czasie, kiedy książka powstała, było to określenie
stosowane na porządku dziennym i użycie go w książce jest odzwierciedleniem
ówczesnych realiów.
Zdanie radnego podzielili jednak uczniowie i rodzice. Od
momentu wydania powieść budziła w USA silne emocje. Porusza temat murzyńskich
niewolników żyjących na południu USA. Impulsem do jej napisania było uchwalenie
w 1850 roku przez Kongres Stanów Zjednoczonych ustawy przeciwko ukrywaniu
zbiegłych czarnych niewolników. Książka, ukazująca przemoc i bezwzględność z
jaką traktowano Murzynów, stała się ważnym ideowym argumentem liberalnej
Północy w walce o zniesienie niewolnictwa.
Powieść została też zakazana w 1853 roku w Rosji z powodu...
podważania nauk Kościoła prawosławnego i poddawanie w wątpliwość autokratycznej
władzy.
7. "Charlie i fabryka czekolady" - Roland Dahl
Książka została zakazana w bibliotece publicznej w Boulder
(Colorado, USA), ponieważ światli bibliotekarze uznali, że promuje nazbyt ubogą
filozofię życiową. Zaskakujące, że w tej bibliotece w ogóle mają jakieś
książki...
8. "Cierpienia młodego Wertera" - Johan Wolfgang Goethe
Powieść wywierała silny wpływ na czytelników, którego efekty
stały się wręcz zjawiskiem społecznym: ubierali się oni jak główny bohater,
znacznie wzrosła liczba samobójstw (z egzemplarzem książki w kieszeni).
Publikacja została zakazana przez kościół, z powodów religijnych i społecznych.
Zdaniem duchownych nakłaniała ona do samobójstwa. W 2007 roku ta klasyczna
pozycja znalazła się na tzw. indeksie Giertycha.
9. "Czerwony kapturek" - bracia Grimm
Książki zakazano w szkołach w Kalifornii przez... butelkę
wina znajdującą się w koszyku, który Czerwony Kapturek niósł dla babci.
Naprawdę, niektórym niewiele trzeba.:):)
10. "Cztery pory roku" - Stephen King
Książka usunięta z kilku bibliotek szkolnych w USA ze
względu na „niespełnianie standardów społecznych”. W jednej ze szkół książki
zakazano na prośbę rodziców.
11. "Dekameron" - Giovanni Boccaccio
Znalazła się na rzymskim indeksie w 1559 roku, zakaz
potwierdzono 5 lat później. W USA utwór ten pozostawał zakazany przez
dziesięciolecia na podstawie dokumentu „Federal Anti-Obscenity Act” (1873). W
1954 roku trafił na czarną listę National Organization of Decent Literature za
obsceniczność, wulgarność, lubieżność i brak przyzwoitości.
12. "Doktor Żywago" - Borys Pasternak
Zakazana w Rosji do 1988 roku za antywojenny,
kontrrewolucyjny wydźwięk i krytykę stalinizmu. Kiedy w roku 1958 Pasternakowi
przyznano Literacką Nagrodę Nobla, zmuszono go do odmowy jej przyjęcia.
13. "Dziennik" - Anne Frank
Co mogło się nie spodobać cenzorom w wojennym pamiętniku
małej dziewczynki? Ojciec Anne usunął z pamiętnika fragmenty, gdzie np. skarżyła
się na egoizm innych, jednak wydawcy to nie wystarczyło i zażądał usunięcia
kolejnych fragmentów, np. o menstruacji Anne i jej siostry. Niemieckie wydanie
książki pociągnęło za sobą kolejne ingerencje w treść; usunięto fragmenty
uznane za... obraźliwe dla Niemców. Z kolei wrażliwi na zagadnienia moralne
rodzice amerykańskich uczniów oskarżali książkę o niestosowność i, a jakże,
podważanie autorytetu dorosłych.
Natomiast w 1983 roku w Alabamie chciano usunąć książkę z
listy lektur, gdyż uznano ją za... zbyt przygnębiającą. Zakazano jej w Libanie
za pozytywne przedstawienie Żydów i Izraela.
14. "Folwark zwierzęcy" - George Orwell
Do końca lat 80’ XX wieku książka była zakazana przez polską
cenzurę, ponieważ przedstawiała ustrój totalitarny, nawiązując do rosyjskich
władz. Pierwsze oficjalne polskie wydanie ukazało się dopiero w roku1988, mimo
to jednak od końca lat 70’ powieść cieszyła się dużym zainteresowaniem i
krążyła w drugim obiegu. W Kenii zakazano jej w 1991 roku, ponieważ
krytykowała... skorumpowanych przywódców, natomiast w 2002 roku w szkołach w
Zjednoczonych Emiratach Arabskich - z powodu... bohaterów w postaci mówiących
świń. Uznano, że taki obraz godzi w wartości religii islamskiej.
15. "Grona gniewu" - John Steinbeck
Akcja toczy się w czasach Wielkiego Kryzysu. Rodzina
najemnych farmerów zostaje wysiedlona ze swojego domu w Oklahomie za przyczyną
suszy, trudności ekonomicznych oraz zmian w przemyśle rolniczym. Podobnie jak
wielu im podobnych wyruszają do Kalifornii. Tam planują szukać pracy, ziemi,
godności i przyszłości. Na miejscu muszą jednak stawić czoła wyzyskowi
robotników na głodowych stawkach, spotyka ich rozczarowanie, jako że rynek
pracy jest przepełniony, a mieszkańcy dręczą i prowokują migrantów.
Książka została zakazana w wielu miejscach USA, m. in. w
Kalifornii. Obywatele USA palili jej egzemplarze, była atakowana przez prawicę
i lewicę. Z jednej strony książka nie była akceptowana przez część
społeczeństwa, ale jednocześnie stała się bestsellerem, a kolejki do
wypożyczania jej w bibliotekach były rekordowo długie (np. 62 osoby oczekujące
w East St. Louis, USA). W roku 1962 Steinbeck otrzymał Literacką Nagrodę Nobla,
do której w znacznej mierze przyczyniły się „Grona gniewu”.
16. "Jądro ciemności" - Joseph Conrad
Książka była atakowana za rasistowski wydźwięk, wzbudzała
konsternację i oburzenie. Była szeroko komentowana i poddawana dyskusji wśród
akademików.
17. "Kandyd" - Voltaire
Książka zakazana w USA w 1929 roku z powodu rzekomej
obsceniczności. W roku1944 Poczta USA zażądała wykreślenia pozycji z katalogu
książek dostarczanych za ich pośrednictwem.
18.
"Kochanek Lady Chatterley" - David Herbert Lawrence
W Wielkiej Brytanii książkę uznawano za pornograficzną.
Powodem do ataków było m.in. słownictwo (np. słowo „fuck” czy „cunt”). W roku
1960 książka wyrokiem sądu została „oczyszczona z zarzutu” obsceniczności.
W Australii zakazano nie tylko samej książki Lawrence’a, ale
także publikacji na jej temat, „The Trial of Lady Chatterley”. Historia tej
powieści przyczyniła się do złagodzenia cenzury w tym kraju. Mimo to w 2009
roku Australia Post (instytucja rządowa) zabroniła sprzedaży książki w swoich
sklepach. Książka znajdowała się też na czarnych listach w wielu innych
krajach, np. Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Japonii.
19. "Kod Leonarda da Vinci" - Dan Brown
Książka zakazana w Libanie, oficjalnie potępiona także przez
Kościół Katolicki.
20. "Kolor purpury" - Alice Walker
Powieść porusza trudne tematy rasizmu, przemocy wobec
kobiet, gwałtu, kazirodztwa. Została zakazana w szkole w Oakland (Kalifornia;
1984), w szkołach w Pensylwanii (1992), usunięto ją także z bibliotek szkolnych
w Zachodniej Virginii. Przyczyną były rzekome „niepokojące idee” na temat
relacji międzyrasowej, relacji człowieka z Bogiem, ludzkiej seksualności
(bohaterką jest lesbijka).
21. "Książę" - Nicholo Machiavelli
Książka znalazła się na indeksie tytułów „absolutnie
zakazanych” przez Kościół Rzymskokatolicki. Katolicy nie mogli czytać, ani
nawet posiadać tego dzieła. Protestanci oskarżali autora o wydarzenia nocy
świętego Bartłomieja, był on wg nich bezpośrednio odpowiedzialny za śmierć 50
tys. hugenotów. Na niekorzyść książki działał w latach późniejszych fakt, że
stanowiła ona dla Benito Mussoliniego argument popierający istnienie władzy
dyktatorskiej.
22. "Lolita" - Vladimir Nabokov
W 1955 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych we Francji
zakazało wydawania książki; zakaz cofnięto jednak rok później. Recenzje
powieści były skrajnie różne, np. w „New York Times Book Review” oceniono ją
pozytywnie, a na łamach „New York Times” uznano ją za pornograficzną. Książka
była zakazana również w Wielkiej Brytanii, Argentynie, Nowej Zelandii, RPA.
23. "Lot nad kukułczym gniazdem" - Ken Kesey
Powieść obnażająca i piętnująca nieludzkie praktyki
stosowane w szpitalach psychiatrycznych,
metaforycznie odczytywana jako obraz ówczesnego, zniewolonego społeczeństwa
amerykańskiego. Zakazana w wielu amerykańskich szkołach, m.in. w Colorado
(1971), Ohio, Nowym Jorku, Idaho, Waszyngtonie, głównie za wulgarne słownictwo,
gloryfikowanie działalności przestępczej, opisy brutalności i przyczynianie się
do zepsucia młodzieży. W jednaj z kalifornijskich szkół została wycofana (2000)
ze względu na rodziców, którzy skarżyli się na wybór przez nauczycieli „śmieci”
jako lektur.
24. "Manifest komunistyczny" - Karol Marks, Fryderyk Engels
W 1878 roku książki zakazano w Niemczech, z powodu dwóch
prób zamachu na Wilhelma I. W roku 1933 znalazła się wśród pozycji publicznie
palonych przez nazistów. Trafiła też do indeksu ksiąg zakazanych Kościoła
Rzymskokatolickiego. Zakazywana była w min. 16 krajach na całym świecie.
25. "Mechaniczna pomarańcza" - Anthony Burgess
W 1973 roku w Utah pewien księgarz został aresztowany za
sprzedawanie obscenicznych książek, wśród których znajdowała się „Mechaniczna
pomarańcza’. Książka skreślona z listy lektur w wielu amerykańskich stanach,
np. w Massachusetts (1977), Colorado (1976) za wulgarny język. Usunięto ją też
z bibliotek szkolnych w Alabamie (1982).
26. "Mein Kampf" - Adolf Hitler
Ewidentnie rasistowska książka budziła liczne protesty
jeszcze przed opublikowaniem zarówno w USA jak i w Europie. We wrześniu 1933
roku zakazano sprzedaży książki w Pradze, miesiąc później w Katowicach (sąd
uznał ją za „obraźliwą”). Jest zakazana w Polsce.
27. "Myszy i ludzie" - John Steinbeck
Książkę usunięto z bibliotek szkolnych w Tennessee, kiedy
postanowiono pozbyć się wszystkich „brudnych książek” z publicznych szkół i
bibliotek. Oskarżono ją o obsceniczność i wulgarny język. Podobny los spotkał
ją w stanie Ohio (1980).
28. "Nagi lunch" - William S. Burroughs
Książkę uznano za obsceniczną w Bostonie w latach 60’ XX
wieku, zakazano jej z powodu realistycznych opisów praktyk seksualnych, w tym
gejowskich.
29. "Na zachodzie bez zmian" - Erich Maria Remarque
Zakazana za obsceniczność w USA (w Chicago i Bostonie). W Austrii
i Czechosłowacji (1929) zakazano jej czytać żołnierzom, a we Włoszech (1933)
została uznana za przejaw antywojennej agitacji. W nazistowskich Niemczech
książki zakazano, ponieważ była zniewagą dla Wermachtu, a w roku 1933 znalazła
się wśród pozycji palonych publicznie przez nazistów.
30. "Nora czyli dom lalki" - Henryk Ibsen
W 1883 roku zakazano jej w Alabamie (USA) za propagowanie...
poglądów feministycznych.
31. "Nowy wspaniały świat" - Adolous Huxley
W 1932 roku w Irlandii zakazano jej z powodu nawiązań o
charakterze seksualnym. Usuwana z programów nauczania w USA: w Missouri (1980),
Oklahomie (1988), Kalifornii (1993) ze względu na rzekome negowanie wartości
rodziny, chrześcijańskich i koncentrację wokół negatywnych aspektów.
32. "Oliver Twist" - Charles Dickens
Książkę oskarżano o antysemityzm. W 1949 roku grupa
żydowskich rodziców w Nowym Jorku oskarżyła miejską radę edukacji, domagając
się wycofania utworu ze szkół. Sąd odrzucił wniosek, orzekając, że usuwanie
książek ze szkół nie przyczyni się do osłabienia uczuć antyreligijnych.
33. "O powstaniu gatunków" - Karol Darwin
Książka była zakazana w wielu krajach, zakazywano też
nauczania w szkołach teorii ewolucji Darwina. Autora oskarżano o „detronizację
Boga”. Książkę potępiano podczas kazań, nigdy jednak nie znalazła się ona na
indeksie Kościoła Katolickiego.
34. "Pamiętniki Fanny Hill" - John Cleland
Osiemnastowieczny bestseller o życiu prostytutki został
zakazany w Massachusetts w roku 1821, jak się można domyślić - za
obsceniczność. Pierwsza książka, która była przedmiotem sprawy sądowej o obrazę
obyczajów w USA.
35."Pani Bovary" - Gustave Flaubert
Książkę oskarżano o „przestępstwo przeciwko moralności”,
francuscy wydawcy usuwali z niej fragmenty, które uznawali za niestosowne. W
roku 1888 brytyjska gazeta „Tablet” zaatakowała Flauberta, nazywając go
pornografem.
36. "Paragraf 22" - Joseph Heller
Książka zakazana w Ohio (1972), Teksasie (1974) i
Waszyngtonie (1979) za obraźliwy język. Książkę próbowano usunąć ze szkół m.in.
z powodu ukazania kobiet w obraźliwy sposób.
37. "Pieśń Salomona" - Toni Morrison
Książki zakazano w wielu amerykańskich szkołach z powodu
poniżającego stosunku do czarnoskórych oraz pornograficznego języka.
38. "Przemiana" - Franz Kafka
Utwór, który można odczytać jako obraz współczesności,
alienacji człowieka, rzeczowego charakteru więzi międzyludzkich, gdy człowiek
nie liczy się jako osoba oraz jako protest przeciwko prowadzącemu do
wyobcowania stylowi życia, został
zakazany w nazistowskich Niemczech.
39."Przeminęło z wiatrem" - Margaret Mitchell
Zakazana w niektórych amerykańskich szkołach (1978, 1984) ze
względu na „rasistowski język”.
40. "Przygody Hucka Finna" - Mark Twain
Książki zakazywano wielokrotnie (od 1885 do 2004 roku). Jako
przyczyny podawano m.in. niski poziom (nadaje się tylko do slumsów), brak
elegancji, rasowo obraźliwy język i wydźwięk, ale także... zbytnią rasową
tolerancyjność. Historia podobna więc do przypadku „Chaty wuja Toma”...
41. "Przygody Tomka Sawyera" - Mark Twain
Zakazano jej w pokoju dziecięcym w Brooklynie, bibliotekach
publicznych w Nowym Jorku, Denver i Kolorado (1876), a także w Pensylwanii
(1994) za – znów - rasistowski język.
42." Rok 1984" - George Orwell
Była zakazywana wielokrotnie za treść komunistyczną i
odniesienia o charakterze seksualnym. W roku 1950 zakazano jej w ZSRR ze
względu na krytykę ustroju. Natomiast w 1981 roku na Florydzie ze względu na...
prokomunistyczny wydźwięk (w istocie Orwell miał bardzo lewicowe poglądy, ale
sprzeciwiał się totalitaryzmowi). Była to stosunkowo częsta przyczyna
zakazywania książki w amerykańskich szkołach, argumenty takie podnosili
rodzice, ale i duchowni oraz dyrektorzy.
43. "Rzeźnia numer 5" - Kurt Vonnegut
Książkę palono w Południowej Dakocie i w Michigan z powodu
odniesień do kwestii religii (1973). Usunięto ją z wielu bibliotek szkolnych w
USA, głównie za rzekomą obsceniczność, wulgarny język, sceny przemocy,
bezbożność, niepatriotyczny obraz wojny.
44. "Szatańskie wersety" - Salman Rushdie
Zakazana w następujących krajach za bluźnierstwa wobec
Islamu: Bangladesz, Egipt, Indie, Iran, Kenia, Kuwejt, Liberia, Malezja, Papua
Nowa Gwinea, Pakistan, Senegal, Singapur, Sri Lanka, Tanzania, Tajlandia.
Usunięta także z biblioteki publicznej w Wichicie (Kansas; 1989) za
bluźnierstwa wobec proroka Mahometa.
45. "Szczęśliwy książę i inne opowieści "- Oscar Wilde
Zakazana w bibliotece publicznej w Springfield (1988),
ponieważ opowiadania uznano za „niepokojące i chorobliwe”.
46. "Szkarłatna litera" - Nathaniel Hawthorne
W USA rodzice uczniów wielokrotnie zabiegali o wycofanie
utworu z listy lektur, w większości przypadków jednak do tego nie dochodziło.
Książkę uważano za obsceniczną, ponadto zawierała motyw cudzołóstwa. Jeden z
rodziców oskarżył też książkę o wulgarne słownictwo, które jednak w powieści
nie występuje. Książka była zakazana w Rosji w latach 1852-1856, w okresie
nasilonej cenzury.
47. "Sztuka kochania" - Owidiusz
Poemat prawdopodobnie przyczynił się do wygnania Owidiusza z
Rzymu w 8 r. n.e. W 1497 roku książkę palono we Florencji pod zarzutem
niemoralnej treści, a w roku 1564 trafiła na indeks trydencki.
48. "To" - Stephen King
Książka zakazana w bibliotekach szkolnych w Nebrasce (1987).
Znalazła się także na zamkniętej półce („closed shelf”) biblioteki New York
Central High School (1992).
49. "Uciekaj, Króliku "- John Updike
Powieść zakazana w Irlandii w latach 1962-1967 z powodu
rzekomej obsceniczności i nieprzyzwoitości. Zakaz zniosła nowa ustawa o
cenzurze publikacji (1967). Książka była też usuwana z amerykańskich szkół i
bibliotek ze względu na wulgarny język i opisy aktów seksualnych.
50. "Ulisses" - James Joyce
Książka zakazana w Wielkiej Brytanii w latach 30’ oraz w
Australii w latach 30’ i 40’ XX wieku. Chwilowo była też zakazana w USA ze
względu na treści o charakterze seksualnym.
51. "Umiłowana" - Toni Morrison
W 1995 roku książka została zakazana na Florydzie ze względu
na język, mimo że w roku 1987 tytuł nagrodzono nagrodą Pulitzera.
52. "Wieczór trzech króli" - William Szekspir
Utwór wykreślono z programu nauczania w New Hampshire ze
względu na ukazywanie homoseksualizmu jako pozytywnego stylu życia.
53. "Wielki Gatsby" - Francis Scott Fitzgerald
W roku 1987 zakwestionowano poprawność książki w Baptist
College w Charleston ze względu na język i odniesienia o charakterze
seksualnym.
54. "Władca much" - William Golding
W 1992 roku książkę usunięto z bibliotek szkolnych na
Florydzie (1992) ze względu na zawarte w niej przekleństwa oraz rzekomo
szokujące fragmenty o seksie, obraźliwy stosunek do mniejszości, Boga, kobiet i
osób niepełnosprawnych. Mimo że książki zakazano również w Nowym Jorku,
znajdowała się ona na liście lektur dodatkowych dla tamtejszych uczniów.
55. "Wyznania" - Jean Jacques Rousseau
Książka trafiła na indeks Kościoła Katolickiego w 1806 roku.
Zakazana w USA w roku 1929. Z uwagi na „szkodliwość dla ludzkiej moralności”
Urząd Celny zakazał przywozu książki do Stanów Zjednoczonych.
56. "Zabić drozda" - Harper Lee
Zakazana w USA (Minnesocie i Teksasie), także w innych
krajach, głównie ze względu na rasistowskie obelgi znajdujące się w książce
(m.in. występowanie słowa „nigger”), mimo że przesłanie samej książki jest
zdecydowanie antyrasistowskie.
57. "Złote żniwa: rzecz o tym, co się działo na obrzeżach
zagłady Żydów" - Jan Tomasz Gross
Sprawa książki trafiła do polskiej prokuratury. Orzeczono
jednak, że nie znieważa ona narodu Polskiego i odmówiono prowadzenia w tej
sprawie śledztwa.
58. "Zwierciadło Korony Polskiej" - Sebastian Milczyński
Pamflet ten został zakazany przez Zygmunta III Wazę; był
jedną z przyczyn wybuchu zamieszek antyżydowskich w Krakowie.
59. "Zwrotnik Raka" - Henry Miller
Książka została w USA zakazana na 27 lat (1934-1961) ze
względu na wątki erotyczne, wulgarny język. Autor sam określał ją jako
„zniewagę wyrządzoną siedmiu fundamentalnym wartościom i symbolom kultury:
Sztuce, Bogu, Człowieczeństwu, Przeznaczeniu, Czasowi, Miłości i Pięknu”.
Książka do dziś uznawana jest za obsceniczną przez Citizens for Decent
Literature. Inne książki Millera także były zakazane w USA. „Zwrotnik Raka”
podobny los spotkał w RPA.
W Polsce mało brakowało, a mielibyśmy także swój własny, współczesny indeks, zwany roboczo Indeksem Giertycha – była to lista książek, które w maju 2007 roku ówczesny niesławny minister edukacji Roman Giertych chciał wykreślić z listy lektur szkolnych. Były to:
Trans-Atlantyk - Witold Gombrowicz
Ferdydurke - Witold Gombrowicz
Szewcy - Witkacy
Cierpienia młodego Wertera - Johann Wolfgang Goethe
Faust - Johann Wolfgang Goethe
Proces - Franz Kafka
Jądro ciemności - Josepha Conrada
Zbrodnia i kara - Fiodor Dostojewski
Inny świat - Gustaw Herling Grudziński
Na szczęście nie udało się...:)